Tác giả Bob Dylan, nhà thiết kế tân kỳ dòng nhạc folk

Được mệnh danh là người có công thực hiện cuộc cách mạng nhạc folk, Bob Dylan là một trong những tác giả có tầm ảnh hưởng lớn thế kỷ 20. Vì ông mà nhà thơ Allen Ginsberg phải bật khóc, Leonard Cohen quyết định chọn nghiệp sân khấu, Eric Clapton thay đổi cách tiếp cận âm nhạc. Vậy thì Bob Dylan lớn tới cỡ nào ?

Cách đây vài năm, tạp chí Rolling Stone đã tổ chức một cuộc bỏ phiếu trong giới chuyên nghiệp để lập ra danh sách 500 ca khúc hay nhất mọi thời đại. Theo kết quả bình chọn, tác giả Bob Dylan đứng hạng thứ ba (sau hai nhóm The Beatles và The Rolling Stones) với tất cả 12 bản nhạc nằm trong danh sách này. Đây là dịp để tìm hiểu về tầm ảnh hưởng của Bob Dylan cũng như về ca khúc Blowin’ In The Wind (tạm dịch là Lời đáp thoảng bay trong gió), một trong những sáng tác đầu tay tiêu biểu nhất của Bob Dylan nhân dịp danh ca người Mỹ sang Việt Nam biểu diễn ngày 10 tháng tư 2011, năm ông tròn 70 tuổi.

Sinh năm 1941, Bob Dylan tên thật là Robert Zimmerman, xuất thân từ một gia đình người gốc Do Thái từ Đông Âu sang Hoa Kỳ định cư vào năm 1907. Trong quyển hồi ký viết về gia đình mình (Chronicles - volume one), Bob Dylan cho biết là ông may mắn thuộc vào hàng thế hệ thứ ba trên đất Mỹ, không phải chịu nhiều khổ nhọc hy sinh như đời ông và đời cha. Lớn lên ở bang Minnesota, ông được cho ăn học : sau tú tài ông vào trường đại học Minneapolis (ông bỏ đại học vào năm thứ nhì).

Giai thoại mơ hồ về nghệ danh

Thời còn nhỏ, Bob Dylan đã có năng khiếu sáng tác. Ông học đàn piano từ năm lên tám, rồi tự học đàn guitare và chơi kèn harmonica vì rất mến mộ các nghệ sĩ nhạc blues và country như Hank Williams, Muddy Waters và John Lee Hooker. Đến khi vào đại học, ông chọn sáng tác theo dòng nhạc folk, chịu nhiều ảnh hưởng của các nhà văn, nhà thơ xuất thân từ thế hệ Beat (beat generation), phong trào văn hóa phản kháng mạnh nhất thời bấy giờ.

Chính cũng vào giai đoạn này (1959-1960), ông bắt đầu đi diễn với nghệ danh Bob Dylan. Nhiều người tưởng lầm rằng ông chọn cái tên này là vì ông rất ngưỡng mộ nhà thơ Dylan Thomas. Nhưng trong lần trả lời phỏng vấn tờ báo Chicago Daily News(1965), ca sĩ người Mỹ cho biết là Dylan xuất phát từ cái tên Dillion của một người cậu ruột. Còn Bob chỉ là cách gọi tắt thân mật của cái tên Robert.

Giữa mùa đông năm 1961, Bob Dylan đến New York để lập nghiệp. Ông thường xuyên lui tới với các nghệ sĩ đàn anh như Woody Guthrie và Pete Seeger. Đó cũng chính là giai đoạn mà Bob Dylan trao dồi kiến thức, học hỏi sáng tác qua việc đọc sách và nghe nhạc. Điều này giải thích vì sao so với các ca sĩ nhạc folk cùng trang lứa, sáng tác của Bob Dylan có nhiều chiều sâu hơn. Ca từ không cần bóng bẩy mà vẫn đầy ẩn dụ triết học, ngụ ý văn chương.

Đĩa nhựa đầu tay được ghi âm vào năm 1962, chỉ bao gồm hai nguyên tác của Bob Dylan (Talking New York và Song to Woody), phần lớn còn lại là những bản nhạc folk nổi tiếng, một cách để cho tác giả mới vào nghề bày tỏ sự ngưỡng mộ của mình với các bậc đàn anh. Nhưng ngay từ album thứ nhì, Bob Dylan tách mình ra khỏi lối sáng tác theo kiểu bắt chước khuôn mẫu. Qua đó, ông phác họa cho mình một thế giới riêng biệt, chứ không còn nấp bóng những tàng cây đại thụ.

Ca từ sâu sắc, ngụ ý thâm thúy

Mang tựa đề The Freewheelin’ Bob Dylan, album này được giới phê bình chuyên nghiệp xem như là viên gạch đặt nền tảng cho sự nghiệp sáng tác của danh ca người Mỹ, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử âm nhạc đương đại, bởi vì Robert Zimmerman tức là tác giả Bob Dylan phản ánh sâu sắc và một cách toàn diện cái thời mà ông đang sống, nói lên được tất cả những khát vọng của tuổi trẻ thời bấy giờ. Sâu sắc đến nỗi trong một bài viết đăng trên báo, nhà thơ Allen Ginsberg thú thật ông đã bật khóc khi lần đầu tiên nghe tập nhạc này. Thâm thúy đến mức, tác giả Leonard Cohen trong quyển hồi ký của ông cho biết nhờ nghe album này của Bob Dylan mà ông quyết định lao vào nghề sáng tác.

Xét trên nhiều phương diện, album thứ hai của Bob Dylan ghi đậm dấu ấn trong lịch sử âm nhạc vì nó hàm chứa nhiều chủ đề ưng ý mà tác giả sẽ phát huy sau đó. Nhạc phẩm A Hard Rain's a-Gonna Fall được viết trong bối cảnh cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba vào tháng 10 năm 1962. Qua ẩn dụ của các chùm tên lửa ào ào rơi xuống như mưa giông nặng hạt, tác giả nói lên nỗi ám ảnh của một cuộc xung đột vũ trang kinh hoàng giữa hai khối Đông Tây trong thời kỳ chiến tranh lạnh.

Bài Masters Of War chỉ trích các tập đoàn sản xuất vũ khí cũng như giới tướng lãnh nấp đằng sau bàn giấy trong khi giới thanh niên bỏ mình nơi chiến tuyến. Còn nhạc phẩm Oxford Town thì lại phác họa cái bối cảnh xã hội Mỹ đầu những năm 1960. Dựa vào câu chuyện có thật của James Meredith, sinh viên da đen đầu tiên được tuyển vào một trường đại học Mỹ, Bob Dylan đề cập đến chính sách phân biệt đối xử đối với người Mỹ da màu. James Meredith là một binh sĩ không quân, chiến đấu như bao đồng đội da trắng, nhưng dù có thành tích anh vẫn bị ngăn cản khi muốn vào đại học.

Nhưng bài hát tiêu biểu nhất cho album thứ hai của Bob Dylan vẫn là nhạc phẩm Blowin’ In The Wind (tạm dịch là Lời đáp thoảng bay trong gió). Tính đến nay bài hát đã có hơn 400 phiên bản khác nhau, trong đó có khoảng 60 nghệ sĩ tên tuổi từng ghi âm lại bài này. Trong một lần trả lời phỏng vấn báo Los Angeles Time, Bob Dylan cho biết ông sáng tác bài này chỉ trong vòng 10 phút nhân một buổi chiều tháng tư năm 1962, ngồi trong quán cà phê The Commons tại Greenwhich Village ở New York.

Lời đáp thoáng bay trong gió

Gợi hứng từ một điệu ca truyền thống của người nô lệ da đen (bài No more auction block của dòng nhạc Negro Spiritual), Bob Dylan lúc đầu sáng tác hai đoạn, mỗi đoạn gồm ba lời viết dưới dạng câu hỏi và kết thúc bằng một câu đầy ý nghĩa : Lời đáp nằm trong gió thoáng bay. Không lâu sau đó, Bob Dylan mới viết bổ sung lời thứ ba, giúp cho bản nhạc trở nên cân đối hơn, không những về mặt cấu trúc (3 trên 3) mà nhất là về mặt ý nghĩa : bởi vì theo ca sĩ Gil Turner, người đầu tiên hát bài này, ba khúc nhạc thể hiện cho ba giai đoạn của đời người : thời thơ ấu, lứa thanh xuân và tuổi hoàng hôn.

Bao nhiêu chặng đường phải bước ?
Cho hồn xứng đáng thành người
Bồ câu vượt bao đại dương
Mới được ngủ vùi trên cát

Bao nhiêu đạn dược phải rơi ?
Mới đến ngày im tiếng súng
Bạn thử nghe câu trả lời
Tiếng thầm bay trong gió thổi

Bao năm cần dãy núi non ?
Trước khi biển ngập xói mòn
Bao đời dân tộc phải sống
Mới đến ngày được tự do

Bao lần ngoảnh mặt làm ngơ ?
Cúi đầu không thấy giả vờ
Lời đáp muôn thuở bạn ơi
Thoảng bay thì thầm gió thổi

Bao ngày mắt ta ngước nhìn ?
Mới thấy trời xanh rực rỡ
Bao lần đôi tai lắng nghe
Mới thấu lầm than tiếng khóc

Mạng người hy sinh bao nhiêu ?
Mới hiểu mất mát quá nhiều
Lời đáp thoáng bay vọng lời
Thầm thì lan trong gió thổi

(Bản phóng tác của nhạc phẩm Blowin’ In The Wind)

Được phát hành vào giữa năm 1963, bài hát Blowin’ In The Wind ban đầu không ăn khách với tiếng hát của Bob Dylan mà lại nổi tiếng nhờ phần thể hiện của ban tam ca Peter, Paul and Mary. Giai điệu bình dị dễ nhớ, ca từ mộc mạc nhưng đậm đặc chất thơ : Blowin’ In The Wind nhanh chóng trở thành mẫu gốc của các bản nhạc phản kháng. Nhà phê bình Robert Shelton của báo New York Times mệnh danh Bob Dylan là nhà thiết kế tân kỳ của dòng nhạc folk. Còn nhà sản xuất Bill Randle xem đó là ca khúc hay nhất trong năm.

Tác giả da trắng, tâm hồn da màu

Theo nhà phê bình Michael Gray, nếu như bản nhạc Blowin’ In The Wind tuân thủ hình thức ‘‘bài bản’’ của nhạc folk, thì ngược lại về mặt nội dung Bob Dylan tận dụng biện pháp tu từ, lấy hoán dụ và nhân cách hoá dùng trong Kinh Thánh Tân Ước để đả phá điều được gọi là ‘‘tinh thần yêu nước mù quáng’’. Trong nguyên tác, bài Blowin’ In The Wind là một ca khúc phản kháng nhiều hơn là phản chiến. Ta có thể biết được điều này qua lời kể của các nghệ sĩ da đen thành danh vào thời đó như Sam Cooke, Stevie Wonder và Mavis Staples trong cuộn phim tài liệu No direction home do đạo diễn trứ danh Martin Scorsese quay về Bob Dylan.

Bản nhạc Blowin’ In The Wind được viết vào lúc phong trào đòi quyền công dân cho người da đen của mục sư Martin Luther King đang trỗi dậy trên đất Mỹ. Cùng với một số ca sĩ khác như Joan Baez, Judy Collins, tác giả Bob Dylan dấn thân vào phong trào đấu tranh này. Nhiều người cho rằng Bob Dylan tuy là nghệ sĩ da trắng nhưng lại có tâm hồn của người da đen. Một thanh niên 22 tuổi nhưng lại viết được một bài hát nói lên được nổi thống khổ truyền kiếp của người da màu.

Để tỏ lòng cảm tạ, ca sĩ Sam Cooke viết một bài hát khác vào năm 1964 như một lời đối đáp nhắn nhủ với Bob Dylan, theo đó trong tiếng gió thoảng bay thì thầm hiện về câu nói : rồi nay mai, thay đổi sẽ đến (A change is gonna come). Mãi đến vài năm sau, khi Hoa Kỳ tăng quân tham chiến ở Việt Nam, thì lúc đó Blowin’ In The Wind mới được dùng như một ca khúc phản chiến, được giới thanh niên yêu chuộng trong khuôn viên các trường đại học.

Ban đầu phản kháng, về sau phản chiến

Trong mắt nhà phê bình Andy Gill, Blowin’ In The Wind là bài hát quan trọng đầu tiên của Bob Dylan, đặt nền móng cho cả một sự nghiệp sáng tác. Trong những bài hát trước đó, Bob Dylan phản ánh thế giới xung quanh mình với lối quan sát và góc nhìn của một người viết phóng sự : có thể tinh tế, sắc cạnh nhưng chung quy vẫn gần sát với lối mô tả thực tế. Với nhạc phẩm Blowin’ In The Wind, Bob Dylan tuy lúc ấy còn rất trẻ nhưng đã đạt đến một tầm vóc cao hơn.

Lần đầu tiên, tác giả này chọn lối viết đơn giản mà hiệu quả nhất, dùng chi tiết để nói lên tổng thể, kể một câu chuyện cá biệt để đạt tới mức phổ quát, khi nói về chủ đề tự do con người hiểu theo nghĩa rộng nhất. Không phải ngẫu nhiên mà Bob Dylan mở đầu album với bản nhạc Blowin’ In The Wind, đặt ra nhiều câu hỏi chung, buộc mỗi người phải tự suy ngẫm. Về phần mình, Bob Dylan chọn bài hát kết thúc album này với tựa đề đầy ý nghĩa I shall be free có nghiã là Ta sẽ được tự do.

Cũng không phải ngẫu nhiên mà Bob Dylan đặt tên cho toàn bộ album là The Freewheelin’. Trong nghĩa bóng có nghĩa là lang thang rong chơi, còn trong nghĩa đen là là bánh xe lăn, nhưng lăn một cách tự do chứ không đi vào lối mòn. Ngay từ những năm tháng đầu đời, Bob Dylan đã được công nhận như một tác giả lớn, không chỉ giới hạn trong lãnh vực âm nhạc mà còn được mở rộng sang các phạm trù khác như văn chương xã hội chính trị, bởi tính chất thử nghiệm và dấn thân trong sáng tác.

Điển hình là nhạc phẩm Like a Rolling Stone (Như một hòn đá lăn) dựa vào một bài thơ dài đến 10 trang, mà phiên bản ghi âm đầu tiên thu ngắn lại còn 6 phút. Bài này theo bình chọn của giới phê bình chuyên nghiệp đứng đầu trên danh sách 500 bài hát hay nhất mọi thời đại và do Bob Dylan sáng tác vào năm 24 tuổi.

Đập vỡ khuôn thước, kể cả nơi mình

Tính đến nay, Bob Dylan đã ghi âm hơn 40 album, thử nghiệm cọ xát với đủ mọi thể loại âm nhạc. Số giải thưởng dành riêng cho sự thành tựu của một album hay khen thưởng cho toàn bộ sự nghiệp nhiều không thể kể hết. Được tạp chí Time đưa vào danh sách 100 nhân vật có tầm ảnh hưởng nhất thế giới trong thế kỷ 20, Bob Dylan còn được nhiều người công nhận là đã góp công vào cuộc cách mạng sáng tác từ những năm 60. Về điểm này tờ báo Newsweek cho rằng sự đóng góp của Dylan cho âm nhạc tương tự như đóng góp của nhà bác học Einstein cho ngành vật lý.

Trong tập nhì quyển hồi ký viết tiếp về giai đoạn sự nghiệp, Bob Dylan ghi nhận các nghệ sĩ đi sau đôi khi đánh giá quá cao về vai trò của ông. Từ Eric Clapton, Bruce Springsteen cho đến Bono của nhóm U2, các ca sĩ này đều công nhận là sáng tác của Dylan đã thay đổi cách tiếp cận của họ với âm nhạc. Cho dù ông xem đó là mộ lời khen đáng quý, nhưng ông vẫn khuyến khích các tài năng đi sau, nên tự tìm một hướng đi cho họ. Từ trước tới nay, ông vẫn quan niệm là giới trẻ cần có một tư duy riêng chứ đừng để cho người khác suy nghĩ thay cho mình.

Ông chủ trương đập vỡ những khuôn thước để rồi đem điều này áp dụng cho chính bản thân, tức là lớp nghệ sĩ trẻ đi sau không cần phải xem những gì ông nói là khuôn vàng thước ngọc. Bởi vì khi nhìn họ, ông lại thấy mình tức là cậu thanh niên Robert Zimmerman mới ngày nào bước vào nghề sáng tác (vô cùng ngưỡng mộ Woody Guthrie). Nhưng nếu chỉ bắt chước đàn anh, thì có lẽ Dylan sẽ không bao giờ trở thành tác giả lớn thực sự. Hoa thơm cỏ lạ khó mà nở rộ khi bị che khuất bởi bóng cây cổ thụ.